قرآن و بهداشت روانی جوانان

تأثیر مطالعه قرآن کریم در بهداشت روانی جوانان و چگونگی جذب آن‌ها به مطالعه و درک آن
 

چکیده
قرآن کریم یکی از منابع مهم نیایش‌های دینی و یک مکتب انسان‌ساز است و سرشار از مضمون‌هایی است که نقش اساسی در معنویت و رشد عرفانی انسان دارد. پژوهش حاضر نیز، بر اساس روشی تحلیلی – هم‌بستگی، با استفاده از پرسش‌نامه محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت‌روانی، به بررسی رابطه بین سلامت ‌روانی و مطالعه قرآن کریم در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداخته است.

تعداد کلمات 3161/ تخمین زمان مطالعه 16 دقیقه

 

مقدمه

با اینکه معتقدیم قرآن کریم، بزرگ‌ترین هدیه الهی برای انسان‌ها و گران‌بهاترین میراث پیامبر اعظم در میان مسلمین است، امت اسلامی آن‌گونه که شایسته است برای استفاده از این میراث عظیم، از خود همت نشان نداده و نمی‌دهد. جامعه اسلامی پس از وفات پیامبر اکرم(ص) علی‌رغم تأکیدات فراوان آن حضرت مبنی بر وجوب رجوع و عمل به قرآن، به عنوان ثقل اکبر و فرا گرفتن علوم قرآن از اهل‌بیت(ع) به عنوان ثقل اصغر، از تمسک به این حبل متین الهی محروم مانده است. در نتیجه، جامعه اسلامی از جایگاه اصلی خویش، که قرآن آن‌ها را بدان مژده داده و می‌فرماید: «انتم الاعلون ان کنتم مؤمنین» (آل‌عمران، ۱۳۹)، باز مانده‌اند و امروزه به این واقعیت تلخ ‌باید اقرار نمود که جامعه اسلامی به دلیل فاصله گرفتن از واقعیت قرآن و علوم اهل‌بیت(ع)، متحمل خسارت‌های جبران‌ناپذیری شده است. اما به‌رغم دوری مسلمین از حقیقت قرآن و غریب بودن این گوهر آسمانی و عطیه رحمانی، پرداختن به ظاهر آن در میان مسلمین گاه‌گاه از رواج و رونق خوبی برخوردار بوده است. بدون شناخت افکار انحرافی مخالفان قرآن و مقابله با آن‌ها از طریق روشن‌گری و برملا کردن توطئه‌های فرهنگی آنان، حاکم کردن فرهنگ قرآن کریم و هدایت جامعه بر اساس اعتقادات و ارزش‌های دینی، کار چندان آسانی نیست؛ این نکته‌ای است که اغلب از آن غفلت می‌شود (مصباح یزدی، ۱۳۷۶، ص112-109).
نوجوانی و جوانی، بهار عمر و هنگام شکوفایی آن و آغاز فراز و نشیب‌های روحی و جسمی و رسیدن به رشد است. در این دوره، کم‌کم شخصیت انسان شکل می‌گیرد و پرسش‌های فکری و فرهنگی بسیاری در ذهن جوان پیدا می‌شود (بلر، ۱۳۷۹، ص۹۳). روزهای جوانی لبریز از زیبایی، نشاط، احساسات، لذت‌های متنوع، تفریح و آراستگی است. از سوی دیگر، خداجویی و خدایابی و دین‌باوری، از ویژگی‌های این دوران است. با ویژگی‌ها و انرژی متراکمی که در آن‌ها وجود دارد و با تبیین صحیح باورها و ارزش‌های دینی و مذهبی، می‌توان روح ناآرام جوان را آرامش و اطمینان بخشیده و او را به نجات و کمال رساند.
در روزگار کنونی، بشر چنان گرفتار تمدن مادی و ظواهر گوناگون آن شده که از خودیابی و خویشتن‌شناسی دور مانده است. علی‌رغم پیشرفت حیرت‌آوری که انسان به مدد فناوری کسب کرده، تحقیقات نشان می‌دهد که نه تنها هنوز به آرامش روانی که از عناصر پایه سلامتی از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت (W.H.O) و اساس یک زندگی سعادتمندانه است دست نیافته، بلکه به موازات پیشرفت‌های علمی و مادی تمدن مدرن، بر مشکلات و ناراحتی‌های روانی انسان، نظیر: ناامیدی، پوچ‌گرایی، اضطراب، ترس، افسردگی، اعتیاد، طلاق و خودکشی افزوده شده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که میانگین درمان ناشی از روان‌درمانی بر پایه روش‌های علمی هنوز به میزان رضایت‌بخشی نرسیده است. آنچه در دو دهه آخر قرن بیستم برای روانشناسان و توده مردم محسوس بود، کمبود یا نبود توجه مدل‌ها و مکتب‌ها در بعد معنوی انسان است. از این‌جا لزوم توجه به آموزه‌های دینی، به‌خصوص قرآن کریم، برای تامین بهداشت روانی و سلامت روح و روان مشخص می‌شود. آموزه‌های قرآنی، راه‌کارهای مناسب را در خصوص تأمین سلامت روح و روان ارائه داده است (بهرام‌خانی، بی‌تا:۱).بهداشت روان انسان، بحث سراسر قرآن کریم است. قرآن در حدود ۶۲۳۶ آیه در زمینه پرورش صحیح انسان و حفظ بهداشت روان، سخن گفته است. با مراجعه به آیات و روایات روشن می‌شود که قرآن، نسخه شفا بخش خدای سبحان، برای بیماران روانی است. «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»؛ در آیات متعددی، از قرآن به عنوان شفا یاد شده، آن‌سان که گاه قرآن شفا‌دهنده دل‌ها معرفی شده است. «به یقین برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آن‌چه در سینه‌هاست. و رهنمود برای گروندگان (به خدا) آمده است.» قرآن به عنوان یک درمانگر و درمان، خود را معرفی می‌کند و خدا را نیز به عنوان درمان و دارو بیان می‌دارد (یونس:۵۷) که بسیاری از بیماری‌های روحی و روانی را درمان کرده و شفا می‌بخشد.
نهادهای فرهنگی جامعه وظیفه دارند قرآن کریم را که تجلیگاه خداوند و یگانه وسیله ارتباط میان بندگان و آفریدگار جهان است، به میان جوانان آورده و آنان را با کتاب خدا آشنا، اندیشه و عمل آنان را با قرآن هماهنگ کنند و بدین وسیله، قرآن را از انزوا و مهجوریت خارج سازند تا فرستاده خدا در روز قیامت، لب به گلایه نگشاید: «و قال الرسول یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِى ٱتَّخَذُوا هَذَا ٱلْقُرْءَانَ مَهْجُورًا»(فرقان،۳۰)؛ و رسول خدا گفت: پروردگارا (با و اینکه هشدار دادی و فرمودی اگر می‌خواهید سربلند و عزیز باشید، به قرآن عمل کنید) قوم من (نه تنها آن را ترک کردند) دوری از قرآن را پیشه خود ساختند. بهترین فرصت برای آشنایی با قرآن و معارف قرآنی، دوره نوجوانی و جوانی است، چراکه آنچه در این دوره فرا گرفته شود، ماندگار و جاودان خواهد بود. حضرت امام خمینی - رحمت‌الله‌علیه - در طول نهضتِ خود همواره جوانان را می‌ستود و آنان را ارشاد و راهنمایی می‌کرد و برای پیش‌برد آرمان‌های اسلامف بر آنان سرمایه‌گذاری می‌نمود:
«شما جوان‌ها امید من هستید، نوید من هستید، امید من به شما توده جوان است. به شما توده محصل است. من امید این را دارم که مقدرات مملکت ما، بعد از این به دست شما عزیزان بیفتد و مملکت ما را شما عزیزان حفظ کنید. شما جوانان برومند، شما محصلین ارجمند، در هرجا از ایران که هستید، باید بیدار باشید؛ با بیداری از حقوق خودتان دفاع کنید» (خمینی، ۱۳۷۸، ج۲، صص۸۰-۷۹).
بهداشت روان انسان، بحث سراسر قرآن کریم است. قرآن در حدود ۶۲۳۶ آیه در زمینه پرورش صحیح انسان و حفظ بهداشت روان، سخن گفته است. با مراجعه به آیات و روایات روشن می‌شود که قرآن، نسخه شفا بخش خدای سبحان، برای بیماران روانی است. «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ»؛ در آیات متعددی، از قرآن به عنوان شفا یاد شده، آن‌سان که گاه قرآن شفا‌دهنده دل‌ها معرفی شده است. «به یقین برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی، و درمانی برای آن‌چه در سینه‌هاست. و رهنمود برای گروندگان (به خدا) آمده است.» قرآن به عنوان یک درمانگر و درمان، خود را معرفی می‌کند و خدا را نیز به عنوان درمان و دارو بیان می‌دارد (یونس:۵۷) که بسیاری از بیماری‌های روحی و روانی را درمان کرده و شفا می‌بخشد. با یاد خدا، دل‌ها آرامش می‌یابد (رعد:۲۸). برخی از محققان و متخصصان علوم‌پزشکی، پژوهش‌های متعددی در این مورد انجام داده و تأثیرات آموزه‌ها و آیات قرآن را در بهداشت روانی و تأمین سلامت روح و روانِ انسان بررسی کرده‌اند. در این تحقیقات تجربی، نتایج مثبت و چشم‌گیری در مورد برخی مفاهیم و دستورات قرآن به دست آمده است:
    1. وحدت شخصیت انسان و رابطه آن با توحید قرآن؛
    2. دمیدن روح امید و ممنوعیت یأس و ناامیدی در قرآن و تأثیر آن در کاهش افسردگی؛
    3. دعوت قرآن به صبر و تأثیر آن در کاهش فشارهای روانی (بقره:۱۵۳، آل‌عمران: ۲۰۰)؛
    4. دعوت قرآن به توکل بر خدا (احزاب:۳؛ آل‌عمران:۱۵۹) و تأثیر آن در حل مشکلات و آرامش روانی؛
    5. تأثیر یاد خدا در آرامش دل (رعد:۲۸) و رفع اضطراب و نگرانی؛
    6. ممنوعیت خودکشی در دین (نساء:۲۹) و تأثیر آن بر پایین آمدن آمار خودکشی در جوامع مذهبی؛
    7. تأکید بر محبت به پدر و مادر و تأثیر آن در سلامت‌ روانی افراد خانواده (سوره اسراء، آیه۲۴؛ سوره بقره، آیه۸۳).

بر اساس مطالعات انجام‌شده، بین مذهبی بودن و معنادار بودن زندگی و سلامت‌روانی، ارتباط نزدیکی وجود دارد. همان‌گونه که در قرآن آمده: «الا بذکر الله تطمئن القلوب»، ۲۶۰ بار کلمه «ذکر» آورده شده که منظور یادآوری است. قرآن آرامش و امنیت را، راه دست‌یابی به سلامت روان می‌داند. مطالعات انجام‌شده با مضمون تأثیر آوای قرآن بر اضطراب و درد بیماران تحت عمل جراحی با آزمون‌های تشخیصی، بیان‌گر تأثیر مثبت آوای قرآن بر سلامت روان و جسم است.
قرآن و برنامه نورانی و حیات‌بخش آن، جامعه را به سوی سلامت سوق می‌دهد. آموزه شفاجویی از قرآن کریم، حقیقتی است که خداوند رحمان در متن قرآن بدان اشاره کرده است. خداوند در قالب آیات متعددی به سلامت فردی و اجتماعی و در عین حال بهداشت جسمی و روانی بشر اشاره کرده که توجه به آن‌ها می‌تواند بهترین راه درمان و جامع‌ترین دستورالعمل بهداشتی در مقابله با آسیب‌های این‌چنینی باشد. شناخت هرچه بیشتر تأثیرات قرآن در سلامت‌ روانی انسان‌ها، می‌تواند ما را در شناخت بهتر قرآن و استفاده بیشتر از محضر آن، در درمان بیماری‌های روانی کمک کند و راه‌های جدیدی را در استفاده از وحی الهی بر ما بگشاید. تمسک به قرآن و دین‌باوری به زندگی انسان‌ها معنا می‌دهد و این موجب آرامش‌بخشی بسیاری از حوادث و رویدادها در جهان هستی است که از این طریق به انسان آرامش روانی دست می‌دهد. آرامش مؤمن نشانه انسجام عناصر روانی اوست و این آرامش در سایه ذکر به دست می‌آورد. هر آنچه ذکر خداوند متعال باشد و باعث شود تا ما خود را در محضر ذات مقدسش بیابیم، باعث حاکمیت فطرت و در نتیجه آرامش روان می‌شود و چه ذکری بالاتر از قرآن کریم که تعالیم درخشان آن و حتی صوت تلاوت آن، حضور دائم مادر محضر خداوند را گوشزد می‌کند. لذا، جهت برخورداری از آثار معنوی قرآن، بهره‌گیری از این کلام الهی به عنوان یک روش تسکین‌دهنده مفید و قابل دسترسی برای کاهش بیماری‌های روحی و روانی پیشنهاد می‌شود. (بهرام‌خانی، بی‌تا:۱).

پیشینه تحقیق

شفیع آبادی و خلیج اسدی (۱۳۸۹) در پژوهش خود در زمینه بررسی رابطه بین مطالعه قرآن کریم با سلامت ‌روانیِ کارکنان شاغل دانشگاه، به این نتیجه دست یافت که بین مطالعه قرآن کریم با سلامت ‌روانی و ابعاد آن (نشانه‌های بدنی، اضطراب، اختلال در عملکرد اجتماعی، افسردگی) رابطه معنادار وجو دارد. هم‌چنین بین مطالعه قرآن کریم با سن کارمندان رابطه معنادار مشاهده شد؛ اما ارتباطی بین مطالعه قرآن کریم با متغیرهای جنس، وضعیت تأهل، مدرک تحصیلی، و وضعیت مسکن به دست نیامد و میان مطالعه قرآن کریم با سلامت‌روانی کارمندان زن و مرد، تفاوت معناداری وجود نداشت.
حبی و همکاران (۱۳۹۰) در پژوهش خود به بررسی رابطه مطالعه قرآن کریم کارکنان با سلامت ‌روانی خانواده در یک واحد نظامی اقدام نمودند که نتایج نشان‌گر آن بود که بین محقق ساخته مطالعه قرآن کریم کارکنان و سلامت‌روانی خانواده رابطه مثبت وجود دارد. این رابطه در همسران بین خرده مقیاس‌های ناکنش‌وری اجتماعی و افسردگی در سطح 05/0 معنی دار است. با افزایش رضایت از شغل کارکنان، افزایش سطح سلامت‌روانی خانواده قابل پیش‌بینی است.
کاهه و هیودی (۱۳۹۱) در مقاله‌ای به بررسی مطالعه قرآن کریم و سلامت روان پرداختند که نتایج بیانگر این مطلب بود که سلامت‌ روان با مؤلف‌های رضایت کلی از شغل، رضایت از محیط فرهنگی و رضایت از رفتار فرهنگی دارای ارتباط معنادار بود و افرادی که رضایت بیشتری را ابراز داشتند، از سلامت روان بهتری نیز برخوردار بودند.
 

فرضیات تحقیق

فرضیه اصلی
    • بین سلامت روان و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
 

فرضیه‌های فرعی

    • بین علائم جسمانی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
    • بین علائم اضطراب و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
    • بین علائم اجتماعی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
    • بین علائم افسردگی و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.

روش کار

پژوهش حاضر بر اساس روشی تحلیلی – هم‌بستگی با استفاده از پرسش‌نامه محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت‌روانی به بررسی رابطه بین سلامت‌روانی و مطالعه قرآن کریم در بین دانشجویان دانشگاه اصفهان پرداخته است. جامعه آماری شامل ۸۰۰۰ نفر از دانشجویان یک روز تحصیلی می‌باشند که بر اساس فرمول کوکران، تعداد۳۶0 نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدند. در پرسش‌نامه سلامت روان، از فرم ۲۸ ماده‌ای پرسش‌نامه «GHQ» که مشتمل بر چهار مقیاس فرعی (علائم جسمانی، اضطراب، اجتماعی و افسردگی) هریک به تعداد ۷ سوال استفاده شده است. پرسش‌نامه مذکور توسط چان (۱۹۸۳) با ضریب پایایی 85/0 تأیید شده است. در بخش مطالعه دعا، از پرسش‌نامه ۲۲ سواله که بر اساس فرمول «کرونباخ» پایایی آن به میزان 79/0 مورد تأیید واقع شده، استفاده شد که سوالات شامل ۴ گزینه؛ کاملاً موافق، موافق، مخالف، و کاملاً مخالف است. برای بررسی ارتباط بین دو متغیر مستقل (سلامت‌ روان) و وابسته (محقق ساخته مطالعه قرآن کریم) از آزمون هم‌بستگی «پیرسون» استفاده شده است.
 

تجزیه و تحلیل

از بین حجم نمونه مورد استفاده، تعداد ۴۲۰۰ نفر زن و ۱۵۰۰ نفر مرد بودند. همگی از سطح تحصیلات بالای فوق دیپلم برخوردار بوده و اغلب در بازه سنی ۲۹ تا ۴۲ سال قرار داشتند.
برای بررسی رابطه بین محقق ساخته مطالعه قرآن کریم و سلامت‌روان دانشجویان، از آزمون هم‌بستگی پیرسون بهره گرفته شده است.
 

بررسی فرضیات

۱. بین سلامت روان و مطالعه قرآن کریم رابطه معنادار وجود دارد.
جدول ۱ - بررسی رابطه بین سلامت روان و محقق ساخته مطالعه قرآن کریم
 

سلامت روان	مطالعه قرآن کریم
386*	1	Pearson Correlations	مطالعه قرآن کریم
0020	1	(tailed-2).Sig
360	603	N
1	386*	Pearson Correlations	سلامت روان
	002/0	(tailed-2).Sig
360	603	N

منابع:

۔ قرآن کریم
- بلر، جونز (۱۳۷۹)، روان‌شناسی جوانی، ترجمه رضا شاپوریان، تهران: انتشارات آگاه، چاپ اول.
- بهرام‌خانی، لیلا و فریده بهرام‌خانی، بیتا، بررسی نقش قرآن در سلامت روح و روان انسان.
- حبی، محمدباقر و همکاران، ۱۳۹۰، بررسی رابطه مطالعه قرآن کریم کارکنان با سلامت‌روانی خانواده در یک واحد نظامی، فصلنامه روانشناسی نظامی، سال دوم، شماره پنجم، بهار.
- خمینی، روح‌الله، (۱۳۷۰)، آداب الصلوه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ته، چاپ اول.
- شفیع آبادی، عبدالله و شدیده خلج اسدی، ۱۳۸۹، بررسی رابطه بین مطالعه قرآن کریم با سلامت‌روانی کارکنان شاغل دانشگاه، فصل‌نامه تازه‌های روان‌شناسی صنعتی، سازمانی، سال نخست، شماره ۲ بهار
- کاهه، داود و طیبه هیودی، ۱۳۹۱، مطالعه قرآن کریم و سلامت روان، فصل‌نامه پایش، سال یازدهم شماره سوم خرداد تیر.
- مصباح یزدی، محمدتقی، (۱۳۷۶)، قرآن‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
منبع: کتاب گفتارها و نوشتارها؛ ارائه‌شده در همایش هم‌اندیشی نخبگان، فرهیختگان و پیش‌کسوتان قرآنی؛ وزارت فرهنگ و ارشاد، تابستان 1396.